Öxará

Landnámsmaðurinn Ketilbjörn „gamli“ Ketilsson er sagður hafa gefið Öxará nafn sitt snemma á 10. öld. Samkvæmt Landnámabók (99. kafla) hafi Ketilbjörn leitað sér landskosta austan Mosfellsheiðar vor eitt og gert sér náttból og skála við Skálabrekku. „En er þeir fóru þaðan, komu þeir að á þeirri, er þeir kölluðu Öxará; þeir týndu þar (í) öxi sinni.“

Könnunarferð Ketilbjörns er endursögð í Haukdælaþætti Sturlungasögu (138. kafla) og höfð eftir Teiti Ísleifssyni, fóstra Ara fróða Þorgilssonar. Þar komu Ketilbjörn og fylgdarmenn hans „á árís og hjuggu á vök og felldu í öxi sína og kölluðu hana af því Öxará. Sú á var síðan veitt í Almannagjá og fellur nú eftir Þingvelli.“

Ekki er ljóst hvort öxi þessi hafi lent ofan í ánni af slysni eða ásetningi. Ekki kemur heldur fram hvað lá að baki veitingu Öxarár niður Almannagjá en almennt er það talið hafa verið gert til að tryggja þingheimi rennandi neysluvatn.

Upptök Öxarár eru í sunnanverðu Myrkavatni: litlu stöðuvatni norður af Búrfelli og Kili í um 400 metra hæð yfir sjávarmáli. Upptökin ákvarða mörk Kjósarhrepps og Bláskógabyggðar og þar voru áður mörk Árnessýslu og Kjósarsýslu. Landamerki þjóðgarðsins á Þingvöllum (og þar áður Þingvallabæjar og hjáleigna hans) liggja frá Kili að upptökum Öxarár og þaðan til Botnssúlna.

Öxará rennur til suðausturs frá Myrkavatni og niður dal milli Búrfells og Botnssúlna sem nefnist einfaldlega Öxarárdalur. Hér skilast úrkomuvatn úr hlíðunum út í ána í mörgum seytlum. Sú stærsta nefnist Súlnaá og sameinast Öxará skammt austan Myrkavatns. Upptök Súlnár eru innst í Súlnadal, rúmum fjórum kílómetrum norðan ármótanna. Súlná rennur fram hjá hæð sem nefnist Leggjarbrjótur og þjóðleið kennd við hæðina liggur niður dalinn meðfram Öxará.

Öxará tekur krappa beygju til norðurs fremst í Öxarárdal og myndar þar skeifulaga gil, 20–30 metra djúpt. Í því miðju rennur Súlnalækur út í Öxará; hann á upptök sín í Fossabrekkum, syðst við Súlnaberg. Þaðan tekur áin stefnu til suðurs og liggur farvegurinn í lægðum milli móbergsása.

Kippkorn sunnar myndar áin vallendisteig sem kallast Kjóavellir. Sunnarlega við þá er mynni Búrfellsgils og úr því rennur lækur út í Öxará. Héðan ákvarðaði Öxará landamæri Brúsastaða (vestan ár) og Þingvallabæjar (austan ár) alla leið niður að Þingvallavatni. Vestan Kjóavalla er getið um Búrfellsmýri við ána Brúsastaðamegin.

Allnokkuð sunnan Kjóavalla er grasteigur sem nefnist Árnateigur og við hann rennur lítill lækur út í Öxará. Fyrir neðan teiginn er móbergshryggur sem heitir Rani. Hann er syðst í Brúsastaðabrekkum. Farvegur Öxarár rennur meðfram sunnanverðum Rana og snarbeygir svo til norðurs. Í miðri beygjunni eru leifar vatnsaflsvirkjunar frá Brúsastöðum sem var í notkun árin fyrir þjóðgarðsmyndun.

Öxará rennur stuttan spöl til norðurs og þar, við norðurenda Djúpugrófarholts, verður vinkill í ánni sem heitir Albogi. Skammt áður rennur Engjalækur út í Öxará og nefnist lítil landspilda milli lækjarins og árinnar Lækjartunga.

Þá er komið niður á undirlendið norðan Brúsastaða. Frá Alboga bugðast Öxará í austurátt fram hjá tveimur móbergshólum sem nefnast Einbúi og Trausti. Norðan ár er Brúsastaðamýri og austan hennar liggur gamli Norðlingavegurinn yfir Öxará um svonefnt Norðlingavað.

Eftir allnokkurn spöl tekur áin beygju til suðurs. Þar fer Þingvallavegur um steypta brú yfir ána. Torfveggur er norðan við akveginn og væntanlega hlaðinn til að verja veginn frá vatnavöxtum. Gömul selstaða frá Þingvallabæ er skammt austan við brúna, rétt sunnan við Þingvallaveginn. Vestan ár, einnig sunnan vegarins, er stekkur eða einhvers konar aðhald frá Brúsastöðum. Skammt sunnan brúarinnar rennur Öxará loks niður Almannagjá.

Farvegur Öxarár á þessum slóðum hefur verið síbreytilegur gegnum aldirnar. Greina má fjölda eldri farvega austan og sunnan Brúsastaða. Sá greinilegasti en enn ógróinn og liggur sunnan við og samsíða núverandi árfarvegi frá malarvinnslusvæði við Trausta niður að brúnni við Þingvallaveg. Þar sést vatn renna sumarið 1942. Enn aðrir farvegir eru nú grónir og misgreinilegir og heita þeir einu nafni Árfar. Þeir stefna suður fram hjá Kárastöðum og enda við Þingvallavatn í landi Skálabrekku. Er líkum að því leitt að Öxará hafi runnið um Árfarið áður en henni var veitt niður Almannagjá eftir stofnun alþingis, sbr. frásögn Sturlungasögu af landnámsmanninum Ketilbirni.

Öxará steypist fram af efri barmi Almannagjár og myndar hinn víðfræga og formfagra Öxarárfoss. Annar árfarvegur er skammt norðar – ofan Stekkjargjár – og hefur áin stundum veist niður hann, síðast árið 2013. Einstaka smáurriði hefur sést í ánni fyrir neðan Öxarárfoss.

Frá Öxarárfossi rennur áin til suðurs eftir botni Almannagjár, sem hér er nokkuð óaðgengileg. Eftir tæpa 500 metra verður hnik á gjánni og hlykkist Öxará þar niður milli klettarima og myndar flúðir. Forn hleðsla er við einn klettinn ofan flúðanna. Þar fyrir neðan myndar áin Drekkingarhyl, þar sem konum var drekkt á 17. og 18. öld. Þaðan rennur Öxará niður um haft á lægri barmi Almannagjár – sem nefnist Hallurinn – og myndar sæmilega flúð sem ber ekkert sérstakt nafn.

Nú er komið niður á vellina fornfrægu þar sem alþingi Íslendinga var háð í yfir 800 ár. Vellirnir eru upphaflega myndaðir af framburði Öxarár, jafnt á sögulegum sem og forsögulegum tímum. Norðan við flúðina undan Drekkingarhyl eru Neðri- og Efrivellir og eftir þeim má glöggt greina gamlan árfarveg sem virðist ná allt inn að Stekkjargjá við Furulundinn. Fornar tóftir eru upp við Hallinn skammt frá árbakkanum undan flúðinni og hér er einnig getið um þvottastað Skógarkotsbænda.

Öxará tekur nú stefnu suður og heita vellirnir hér einu nafni Þingvellir. Áin mótar þá stöðugt: hleður upp framburði á sumum stöðum en sargar í vatnsbakkann annars staðar. Rennslið í ánni eykst þá nokkuð á völlunum vegna grunnvatns sem rennur út í ána í nokkrum lindum. Þetta veldur því að ásýnd þingstaðarins er allt önnur nú á þriðja áratug 21. aldar en hún var á síðustu öld og jafnvel eins og hún var um aldamótin 2000. Þetta skýrist þó einnig af mannavöldum, því aðalfarvegur Öxarár lá beint undir Hallinum snemma á 20. öld, við hinn eiginlega Þingvöll, en rennslinu var veitt þaðan til varnar þingminjum skömmu fyrir stofnun þjóðgarðsins. Þar rennur áin stundum í vatnavöxtum.

Öxará kvíslast í tvær meginrásir sunnan flúðarinnar neðan Drekkingarhyls og er sú eystri mun dýpri og straumþyngri. Milli rásanna er Öxarárhólmi og voru göngubrýr reistar sín hvorum megin við hann skömmu fyrir lýðveldishátíðina 1994. Örnefnið kemur fyrir í Landnámabók og öðrum Íslendingasögum; þar voru hólmgöngur á alþingi þar til skömmu eftir kristnitöku. Hólminn sem nú ber nafnið er í raun samansafn nokkurra smærri hólma sem urðu samfastir á 20. öld.

Austan Öxarárhólma eru tveir aðrir hólmar sem hafa að miklu leyti orðið landfastir á síðustu áratugum. Sá nyrðri nefnist Þorleifshólmi og er kenndur við Þorleif jarlsskáld sem var sagður heygður í eða við hólmann í lok 10. aldar. Sá syðri nefnist Jakobshólmi. Lítil og mjó árkvísl aðskilur austurhlið hans frá landinu. Hólminn er brúaður á báðum langhliðum og tengist gönguleiðinni yfir Öxarárhólma. Mikið hefur kvarnast úr vesturhlið Jakobshólma á síðustu árum. Sunnan Jakobshólma er kaldavatnsuppspretta í litlu sýki og rennur vatn þaðan út í Öxará. Þar gerði Þingvallaprestur árangurslausa tilraun til að koma upp laxeldi á síðari hluta 19. aldar.

Önnur örnefni þekkjast í og við Öxará á þessum slóðum en staðsetningar þeirra eru sumar óljósar eða glataðar. Einn hólminn í ánni bar nafnið Kagahólmi á 17. öld. Þar voru sakamenn húðstrýktir og reisti hirðstjóri nokkur sér þingbúð á honum í upphafi sömu aldar. Sumar alþingislýsingar frá 18. öld geta þess að lögrétta hafi verið í Kagahólma til forna, þótt ekkert hafi fundist því til sönnunar. Kagahólmi hefur verið talinn einn af smáhólmunum sem nú mynda Öxarárhólma. Örnefnið Höggstokkseyri var notað samtíða Kagahólma, eftir höggstokknum þar sem sakamenn týndu höfðum sínum. Hann hefur nú fyrir löngu skolast með ánni út í Þingvallavatn en staðsetning Höggstokkseyrar hefur gjarnan talin hafa verið hjá Þorleifshólma. Loks er getið um svokallaðan Guðlaugshólma en ekkert er vitað um staðsetningu hans. Enn fleiri smáhólmar eru nú í Öxará og bera engin nöfn, enda hafa þeir flestir myndast á síðustu 20–50 árum.

Sunnan Öxarárhólma sameinast rásir Öxarár í einn farveg á ný. Austan ár heita Biskupshólar og norðan þeirra eru mögulegir hleðslusteinar undan fornu mannvirki ofan í ánni. Getið er um brú yfir Öxará í fornritum – þ.á.m. Njálu – og hefur brúarstæðið almennt talið hafa verið hjá hólunum. Vestan ár kallast völlurinn Þingið og þar eru tugir þingbúða í miklum þyrpingum. Syðst við Þingið er ævaforn búðartóft sem ber nafnið Njálsbúð. Hluti hennar – eða annarrar búðar upp við hana – liggur nú á botni Öxarár. Þar sjást stórir og greinilegir hleðslusteinarnir sem mynda vegghorn á mannvirki.

Héðan verður völlurinn vestan ár að mýrlendi. Svo hefur ekki alltaf verið, því a.m.k. tvær stórar þingbúðir hafa fundist ofan í mýrinni. Þar fyrir sunnan stóð gistihúsið Valhöll uns það brann árið 2009. Staðurinn kallast nú Valhallarreitur og liggur akvegur og brú yfir ána að honum úr austri. Núverandi brú var reist um 1994 og leysti eldri brú af hólmi.

Sunnar brúarinnar og austan ár eru grynningar sem nefnast Fjósavatn og vellur þar kalt vatn úr uppsprettum. Hér voru engjar Þingvallabænda þar til þær sukku ofan í vatnið í jarðskjálftahrinunni miklu 1789. Malarkambur var reistur til að aðskilja Fjósavatn og Öxará skömmu fyrir 1960. Sunnan malarkambsins er stór hólmi sem nefnist Kúatorfa og vestan við hann rennur Öxará loks út í Þingvallavatn. Á þessum slóðum var vað yfir ána um hinn forna Hallveg, sem sökk einnig í jarðskjálftunum 1789.