Klukkustígsleið

Klukkustígsleið (einnig kölluð um Klukkustíg eða einfaldlega Klukkustígur) er forn leið í Þingvallahrauni. Munnmæli úr Þingvallasveit herma að hún sé ein elsta þjóðleiðin til Þingvalla úr austri.

Klukkustígsleið klofnar frá alfaraleiðinni skammt austan Skógarkots við örnefnið Pelahellu. Leiðin liggur þar til suðausturs fram hjá eyðibýlinu Þórhallastöðum og þaðan í nokkuð beina línu upp Hábrún, mitt á milli tveggja Klukkuhóla og yfir Hrafnagjá um Klukkustíg, sem leiðin dregur nafn sitt af. Austan Klukkustígs liggur leiðin suður að Nikulásarhólum og loks austur að Undirgangi, þar sem hún tvístrast í tvær áttir og kallast þar öðrum nöfnum.

Klukkustígsleið er stikuð innan Þingvallalægðarinnar, milli Skógarkots og Klukkustígs, en austan Hrafnagjár er nákvæm staðsetning leiðarinnar óræð. Frá Klukkustíg liggur önnur stikuð tengileið eftir lægri barmi Hrafnagjár suður að Vellankötlu.

Gjárnar í Þingvallasveit hafa ávallt verið farartálmar þeirra er ferðast um svæðið. Aðeins er hægt að þvera gjár og sprungur á tilteknum stöðum, líkt og um höft, skörð og rima þar sem þær hliðrast eða fjara út. Þessir tilteknu staðir eru kallaðir stígar á Þingvallamáli. Hugtakið stígur á hér strangt til tekið ekki við um eiginlega gönguleið í heild sinni, heldur stað þar sem farið er yfir gjá, þ.e. að það felur í sér stig. Hugtakið er því keimlíkt orðinu klif og felur ekki aðeins í sér ákveðinn hluta leiðar heldur einnig náttúrulegt fyrirbrigði. Stígar í Þingvallasveit voru þannig aðgreindir frá öðrum samgönguhugtökum líkt og slóðum, götum og vegum og stundum liggja margar leiðir um sama stíginn.

Klukkustígur er einn þessara stíga og er hann staðsettur á miðri Hrafnagjá. Þar hefur gjáin hliðrast til austurs og myndað aflangan rima, þar sem hægt var að komast af neðri gjábarminum upp á hinn efri, þar til akvegur var lagður yfir hann fyrir þjóðhátíðina á Þingvöllum 1974.

Leiðin er jafnan kennd við stíginn sem er helsti flöskuhálinn á henni. Líklega hefur þótt eðlilegt að segjast ætla að fara um Klukkustíg til aðgreiningar á öðrum stígum á Hrafnagjá, líkt og Hallstíg þar sem önnur þjóðleið liggur um. Hér verður nafnmyndin Klukkustígsleið notuð yfir leiðina sjálfa, til aðgreiningar frá stígnum.

Klukkustígsleið er talin ein elsta þjóðleiðin til Þingvalla úr austri, ef ekki sú allra elsta. Þessi staðhæfing birtist fyrst í bundnu máli hjá bræðrunum Pétri og Kristjáni Jóhannssonum frá Skógarkoti á 9. áratug 20. aldar, svo vitað sé. Rit Skógarkotsbræðranna urðu síðar grundvöllur að þekktri leiðarbók Björns Th. Björnssonar, Þingvellir – staðir og leiðir frá 1984, þar sem leiðinni er einnig lýst og virðist leiðin fyrst hafa verið merkt á staðfræðikortum eftir útgáfu þeirrar bókar.

Athygli vekur að lítið sem ekkert finnst um Klukkustígsleiðina í eldri heimildum. Því er mögulegt að vitneskja Péturs og Kristjáns, sem þekktu svo til hverja einustu þúfu í Þingvallahrauni, sé fengin úr munnlegri geymd innan Þingvallasveitar.

Ummerki á vettvangi renna frekari stoðum undir fullyrðingar bræðranna, a.m.k. vestan Hrafnagjár. Klukkustígsleiðin samanstendur þar af mörgum djúpum götum sem allar liggja frá Klukkustíg yfir að Skógarkoti og þræða sig mitt á milli Nyrðri- og Syðri-Klukkuhóls.

Af heimildum og vettvangsummerkjum að dæma má ætla að Klukkustígsleiðin hafi verið fjölfarin fyrr á tímum. Eitthvað hefur þó dregið úr umferðinni í kjölfar vegbóta á Gjábakkastíg og Hallstíg, sunnar á Hrafnagjá, í lok nítjándu aldar og snemma á þeirri tuttugustu. Með lagningu Þingvallavegar yfir Klukkustíg 1974 var þessi leið endanlega rofin í tvennt og síðan þá hefur hún hægt og rólega horfið úr minni fólks og inn undir botngróður Bláskóga.

Sigrún Helgadóttir átti síðar eftir að gegna veigamiklu hlutverki við endurheimt Klukkustígsleiðarinnar vestan Hrafnagjár. Sigrún hefur farið í margar rannsóknarferðir um Þingvallahraun og meðal annars komist á snoðir um götuslóða milli Pelahellu og Klukkustígs. Sigrún klippti gróður af leiðinni í vettvangsferðum  árin 2011 og 2012, í samráði við þjóðgarðinn, og naut fulltingis Sjálfboðaliðasamtaka um náttúruvernd. Bláir borðar voru einnig hnýttir í trjágreinar til auðkenningar og lýsir Sigrún leiðinni í bók sinni Þingvellir – þjóðgarður og heimsminjar frá 2011.

Frekari tilraunir til merkingar og viðhalds á vegum þjóðgarðsins höfðu ekki erindi sem erfiði og vóg þar þyngst sú staðreynd að leiðin er nú botnlangi vegna akvegarins á sjálfum Klukkustíg og óverjandi að beina göngufólki yfir hann vegna slysahættu. Ekki leið á löngu þar til leiðin hvarf úr flestum kortum.

Fyrirætlanir um endurheimt leiðarinnar vestan Hrafnagjár hlutu loks brautargengi sumarið 2024 í kjölfar umfangsmikillar kortlagningar á gömlum götum og slóðum innan þjóðgarðsins. Landsvæðið milli Skógarkots og Klukkustígs var þá mælt upp með notkun flygilda. Myndgögn voru unnin í nákvæmt þrívíddarlíkan sem dró fram flestallar misfellur á yfirborðinu, þar á meðal útlínur fjölmarga götuslóða. Þessi gögn urðu grundvöllur að vettvangsvinnu haustið 2024 þar sem leiðin var hreinsuð og stikuð. Gunnar Grímsson, fornleifafræðingur og landvörður á Þingvöllum, vann verkið.

Svo vel vill til að önnur, ónefnd leið lá einnig um Klukkustíg fyrr á tímum og hefur hún nú verið stikuð samhliða hinni fornu þjóðleið. Þessi ónefnda Klukkustígsleið liggur frá Vatnsviki norður eftir lægri barmi Hrafnagjár, er nefnist Rif, upp að Klukkustíg og tengist þar við þjóðleiðina sem hér er fjallað um.

Gangan um Klukkustígsleiðina hefst við túnfótinn rétt austan Skógarkots. Einnig er hægt að ganga frá Pelahellu, en sá hluti er óstikaður. Gengið er eftir stekkjargötu Skógarkotsbænda í austurátt og í gegnum þykkan grenitrjáareit. Þá er staðið efst á bogadreginni hæðarbrún og fyrir neðan hana glittir í ræktað tún. Hæðin nefnist Stekkjarhæð og í túninu er hið friðlýsta fornbýli Þórhallastaðir (eða Þórhallsstaðir), kenndir við Þórhall ölkofra sem bruggaði öl handa þingmönnum á söguöld og varð alræmdur fyrir að kveikja í Goðaskógi í gáleysi.

Síðast var búið á Þórhallastöðum (sem nefndist þá Ölkofra) í lok 17. aldar en eftir það varð staðurinn að nytjalandi frá Skógarkoti. Þar reistu Skógarkotsbændur stekk sinn (sem nefndist Gamli-Stekkur) og fjárhús. Kálgarður var einnig reistur úr bæjarhúsunum um aldamótin 1900 og hefur hann líklegast staðið norðan fjárhússins á bæjarhólnum. Skammt austar er hlaðinn brunnur sem heldur oft vatni fram eftir sumri.

Áfram er förinni heitið og er gengið yfir lága klettaskoru á sunnanverðu túninu út í strjálgróið kjarrlendi. Hér nefnist landið Leiti og hallar því eilítið til austurs; þar fyrir neðan heita Eyður. Farið er um grasbletti og mosaþembur þar til landinu fer að halla upp í móti á ný. Þar heitir Lágabrún og fer nú kjarrið að þykkna verulega.

Á þessum slóðum klofnar Klukkustígsleiðin í tvo meginstrauma og liggja þeir samsíða hvor öðrum næsta kílómetrann eða þar um bil. Um 50-100 metrar eru á milli þeirra. Hér er farið eftir syðri leiðinni sem er greinilegri og hefur mögulega verið fjölfarnari. Nyrðri leiðin er ögn beinni og býður upp á frábært útsýni en er afar gróin og því er erfitt að fikra sig eftir henni án aðstoðar GPS-tækja.

Báðar leiðirnar liggja mitt á milli Nyrðri- og Syðri-Klukkuhóls. Hólarnir hafa áður staðið vel upp úr umhverfi sínu og verið leiðarmerki þeirra sem hér gengu um en nú er gróðursæld mikil og hólarnir falla vel inn í landslagið. Hér er gott útsýni til vesturs heim að Skógarkoti og Þórhallastöðum.

Austan Klukkuhólanna jafnast hallinn út og nefnist þar Hábrún. Hér er skógurinn hvað þykkastur og nefnist Viðarklettsskógur eftir kletti einum ögn norðar. Undirgróður er hér mikill og verður ekki þverfótað fyrir bláberjum á haustin. Vísast er þó að halda sér við gönguleiðina, því hér leynast djúpar sprungur. Þær eru framhald af svonefndri Litlugjá nokkuð sunnar. Gatan liggur fram hjá einni slíkri sprungu og þaðan er komið inn í stóra eyðu í skóginum. Þar blasir við undurfallegt, stakstætt birkitré og skammt austar sameinast nyrðri Klukkustígsleiðin við þá syðri.

Áfram liggur gatan eftir kjarri og eyðum á víxl. Nú magnast vegniðurinn hægt og rólega og fyrr en varir má sjá ökutæki steypast niður Hrafnagjá. Hér er komið að sjálfum Klukkustíg, þar sem áður var gengið upp og niður gjána. Hér er komið að enda Klukkustígsleiðarinnar vestan Hrafnagjár.

Líkt og áður kom fram hefur önnur leið farið um Klukkustíg. Leið þessi er allgreinileg og liggur meðfram fláanum á neðri barmi Hrafnagjár – sem nefnist Rif – suður að Vatnsviki. Leiðarinnar er hvergi getið í bundnu máli en hún er merkileg samgönguheimild út af fyrir sig og endurspeglar horfnar heimildir um sögu Þingvalla sem aðeins má lesa með því að rýna vel í landið. Þessi ónefnda „Klukkustígsleið“ hefur nú verið stikuð niður að svokölluðum Furuskógi.

„Nýja“ leiðin blasir við á hægri hönd þegar horft er á Klukkustíg úr vestri. Þar sést vel inn eftir botni Hrafnagjár og liggur götutroðningurinn til suðurs í átt að gjánni. Ganga skal varlega eftir stikuðu leiðinni, því hér leynast gjótur.

Brátt er sveigt til vesturs um lágan hól og liggur leiðin í gegnum þykkan kjarrskóg. Þegar komið er úr kjarrinu birtist tilkomumikið útsýni yfir Þingvallavatn og að Arnarfelli. Bersýnilegt er að landið hefur notið góðs af friðun, því nú er birkið í Rifi hávaxið og með svera trjáboli.

Gatan liggur meðfram Rifi um lynggróna skógareyðu sem er uppfull af krækiberjum og bláberjum á haustin. Hér hallar landinu lítillega til suðurs og er gangan auðveld yfirferðar. Smám saman þykknar kjarrið og er gengið niður litla brekkubrún og þaðan inn í barrtjáalund sem hefur verið nefndur Furuskógur. Hér má sjá glókolla í trjátoppunum og hrútaberjalyng í skógarbotninum.

Brátt er komið inn á beinan vegslóða sem var lagður af skógræktarfólki á 20. öld og þar enda stikurnar. Vegslóðinn er genginn til enda. Þar er komið að Gjábakkavegi og er hann genginn til suðvesturs fram hjá Böðvarshóli – þar sem búið var til forna – niður að Vellankötlu í Vatnsviki.

Klukkustígsleiðin og „nýja“ tengigatan, frá Skógarkoti niður að Vellankötlu, eru samtals um fjórir og hálfur kílómetri á lengd og það tekur að jafnaði um einn og hálfan klukkutíma að fara þar um. Gangan er tiltölulega auðveld og hallalítil í heild sinni en fer þó um ójafnt og þýft landslag á köflum. Gestir þjóðgarðsins eru hvattir til að skoða þennan lítt sótta hluta Þingvallahrauns og upplifa sögu staðarins á tveimur jafnfljótum. Með því að ganga þessar leiðir er óbeint stuðlað að verndun menningarminja, því hvert fótatak heldur við þessum fornu leiðum og gerir þær greiðari fyrir næsta göngumann. Hægt er að gera sér hringferð um leiðirnar með því að leggja við bílastæðið hjá Nautatöngum og ganga Skógarkotsveginn inn að Skógarkoti og væri heildarlengdin þá um sjö kílómetrar.

Kristján Jóhannsson frá Skógarkoti, síðar bóndi á Gjábakka og Mjóanesi, segir svo í svörum sínum við spurningalista (rituðum í kringum 1980–1984) sem starfsfólk Örnefnastofnunar samdi upp úr örnefnalýsingu Ásgeirs Jónassonar um Þingvallahraun frá 1939:

„19. Er vitað um tilefni nafnsins Klukkuhólar? Klukkuhólar hafa á milli sín leifar af gömlum götum, sem lágu óljóst á köflum, frá Þingvöllum yfir Hábrún að Klukkustíg og þaðan suðaustur um sveitir.“

Aftan á blaðsíðunni hefur Kristján handskrifað viðbót við svar sitt:

„Fyrsta leiðin sem lá frá Þingvöllum, lá um efri Velli yfir Háugjá á Sandhólana fram hjá Þórhallastöðum, á milli Klukkuhóla og Klukkustíg yfir Hrafnagjá fyrsta færa leiðin til austur sveita.“

Björn Th. Björnsson listfræðingur segir svo í bók sinni Þingvellir – staðir og leiðir (2. útg., 1987), bls. 155 og byggir á ofangreindum svörum Kristjáns og öðrum heimildarmönnum innan Þingvallasveitar:

„Loks er að nefna eina götu, sem er þó orðin æði torsæ vegna uppgróðurs, en það er forna þingleiðin af Klukkustíg, um hraunið milli Nyrðri og Syðri Klukkuhóls, um Þórhallastaði og fyrir neðan Skógarkot, þaðan sem hún hefur legið vestur um hraunið, yfir haftið norðan við Háugjá og á Vellina, eða þó líklegar um Sandhólastíg. Á síðari tímum hefur leið þessi lítt verið farin, nema helzt af heimamönnum milli Skógarkots og Gjábakka, en vafalaust er þetta elzta þingleiðin austan og austur, þeirra sem fóru um Laugarvatnsvelli eða Skálholtshraun. Klukkustígur sýnist hafa verið mun greiðfærari leið og hallaminni en klungrin á Gjábakkastíg, áður en hann var lagfærður á 19. öld. Með því að hreinsa upp þessa götu og merkja væri fornri Þingvallaheimild bjargað, – því heimildir eru ekki einasta í bókum, heldur skrifuðu hestshófar og mannsfætur einnig sögu landsins.“

Pétur J. Jóhannsson frá Skógarkoti, síðar bóndi í Mjóanesi, lýsir leiðinni svo í Sunnlenskum byggðum III, 1983, bls. 184–185:

„Frá Þingvöllum lágu tvær höfuðleiðir suður og suðaustur um sveitir, austan vatnsins. Upphaflegt val þessara leiða hefur ráðið hvar var með góðu móti hægt að komast yfir Hrafnagjá.

Eystri leiðin lá innst af Völlunum, við endann á Vallargjá, austur yfir hraunið og yfir Háugjá á góðum stíg, síðan að Skógarkoti og niður með því að vestan. Skammt fyrir neðan Skógarkotsbæinn er bungumynduð slétt klöpp sem Pelahella heitir, þar skiptast leiðir. Vestri leiðin lá beint áfram niður í Vatnsvik og sameinast þar leiðinni frá Þingvöllum sem lá austur með vatninu. Hin leiðin lá meðfram Ölkofrahól á vinstri hönd og þá er komið að hinu forna býli Þórhallastöðum þar sem Ölkofri bjó [...].

Frá Þórhallastöðum lá leiðin í suðaustur milli tveggja hóla sem Klukkuhólar heita. Þeir eru skammt fyrir neðan Hábrún sem er hæsti hluti leiðarinnar að Hrafnagjá. Yfir Hrafnagjá var farið á Klukkustíg. Þaðan var farið neðan undir hæðunum sem sauðahellarnir frá Gjábakka eru í. Áfram yfir Bæjargjá og þaðan í hásuðurátt og yfir Heiðargjá hjá Nikulásarhólum. Síðan lá leiðin meðfram rótum Hrafnabjargaháls, suður yfir Undirgang sem eru hellar og brýr, á jarðföllum og ná langleiðina upp að Stóru-Eldborg. Sunnan við Undirganginn skiptust leiðir. Efri leiðin lá í átt að Dímon. Farið var á milli hans og gígsins Tintrons og austur að Reyðarbarmi um Barmaskað á Laugarvatnsvelli.

Frá Undirgangi lá vestri leiðin beint áfram í suðaustur yfir hraunið, sem heitir Skálholtshraun. Göturnar lágu vestan við Litlabarm austan til við Kringlumýri og eftir austurrótum Lyngdalsheiðar fyrir vestan alla bæi og niður af heiðinni sunnan við Efra-Apavatn. Þessi leið um Skálholtshraun og Lyngdalsheiði hefur verið aðalleiðin milli Þingvalla og Skálholts.“

Pétur lýsir leiðinni einnig í Þingvallaþönkum sem hann ritaði í kringum 1980–1985:

„Klukkustígur á Hrafnagjá hefur verið önnur af tveimur aðalleiðum frá Þingvöllum yfir gjána til forna, hin var Hallstígur. Leiðin lá frá Þingvöllum fram hjá Skógarkoti og útaf þessum gamla hraunvegi (sem lá niður í Vatnsvik) hjá Ölkofrahól, framhjá gamla býlinu Þórhallastöðum, austur á milli Klukkuhóla, yfir Hábrún á Klukkustíg. Þaðan sunnan við Hellishæðina (norðvestan í henni eru sauðahellar sem Gjábakkabændur notuðu allt þar til þjóðgarðsgirðingin var færð út fyrir þá) og yfir Bæjargjá sunnan við Þúfhól. Síðan er stefnan tekin suður yfir Heiðargjá og yfir hana farið fyrir ofan neðsta Nikulásarhól. Eftir það liggur leiðin meðfram rótum Hrafnabjargarháls suður fyrir Stelpuhelli (sem er í Undirganginum. Það er eldrás, sem nær upp í Eldborg á Hrafnabjargarhálsi. Í rásinni eru hellar, jarðföll og brýr, en rásin hverfur á löngum köflum þótt trúlega sé hún undir jarðskorpunni). Skammt þar fyrir sunnan var komið á leiðina, sem lá frá Þingvöllum yfir Hrafnagjá á Hallstíg. Þarna hafa því verið krossgötur, því beint áfram suður yfir Skálholtshraun, lá hin gamla leið frá Þingvöllum til Skálholts, um austurrætur Lyngdalsheiðar. Hin leiðin austur yfir Hrafnabjargarháls um Barmaskarð, lá til Laugardals og liggur þar enn.“

Pétur merkti leiðina inn á útprentaða loftmynd á 9. áratug síðustu aldar með punkti mitt á milli Nyrðri- og Syðri-Klukkuhóls (64.25546, -21.0455). Leiðina kallaði hann Klukkustígsleið og er hér farið eftir þeirri nafnmynd. Pétur kom öðrum punkti fyrir suðaustan Þórhallastaða (64.25819,-21.0577) og nefndi hann Gamla-Klukkustígsleið.

Björn Th. Björnsson. (1987). Þingvellir – staðir og leiðir (2. útg.). Bókaútgáfa Menningarsjóðs.

Gunnar Þórisson & Pétur J. Jóhannsson. (1983). Þingvallasveit, sveitarlýsing. Í Sunnlenskar byggðir III (bls. 171–216). Búnaðarsamband Suðurlands.

Kristján Jóhannsson. (e.d.). Örnefni í Þingvallahrauni. Svör við spurningum [Óbirt efni]. Örnefnastofnun Íslands/Þjóðgarðurinn á Þingvöllum.

Pétur J. Jóhannsson. (e.d.). Þingvallaþankar og lýsing eyðibýla. Örnefnastofnun Íslands.

Sigrún Helgadóttir. (2011). Þingvellir – þjóðgarður og heimsminjar. Bókaútgáfan Opna.

1. Hrafnagjá
2. Klukkustígshóll
3. Klukkustígur
4. Nyrðri-Klukkuhóll
5. Pelahella
6. Skógarkot
7. Syðri-Klukkuhóll
8. Þórhallastaðir